Durven we ook dieper te zoeken naar de oorzaken van de gruweldaden van Anders Breivik? Onderstaand essay van dr. Ad Verbrugge is, wat mij betreft, een van de beste artikelen over de oorzaak van de gebeurtenissen in Noorwegen. Moeten we ons niet eens afvragen hoeveel en waarom er "verweesde" en "ontwortelde" jongeren en ouderen er tegenwoordig op deze wereld rondlopen......
dr. Ad Verbrugge
Breivik rekent vooral af met zijn milieu
Hoe de gruweldaad van Anders Breivik te duiden? Dat is de prangende vraag die zich momenteel aan ons opdringt. De kwalificatie van de dader als 'waanzinnig' is even juist als weinigzeggend, te meer daar het naar zijn eigen zeggen een politieke daad betreft. Dit feit alleen al dwingt ons tot een blik in de spiegel en brengt ons hoe dan ook voor de vraag naar de dynamiek van het huidige maatschappelijke en politieke klimaat. In Nederland voelt Wilders zich gedwongen om zich met ferme taal te distantiëren van een terrorist die zegt hem te bewonderen en die deels ook zijn taal spreekt en analyses deelt. Voordat we naar aanleiding daarvan wat al te gemakkelijke conclusies trekken, is het zaak dat we ons eerst eens afvragen wat er aan de hand is.
Opmerkelijk genoeg bleek vrijwel meteen na de aanslag dat een groot deel van het publiek een verwantschap voelt tussen deze aanslag en moslimaanslagen. Dit zou ons op zichzelf natuurlijk al te denken moeten geven; de eerste vraag is dan echter waarin die verwantschap gelegen zou kunnen zijn.
In ons eigen land hebben we de laatste tien jaar nogal wat politieke moorden gezien. De zelfmoordautoaanslag van Karst Tates op het koninklijk huis was in feite een politieke aanslag, hoewel ze niet echt een ideologische horizon had. Dat was uitdrukkelijk wel het geval bij de moord op Pim Fortuyn door Volkert van der Graaf - overigens ook een moordenaar uit het 'eigen volk' en geen islamiet. De kogel kwam hier van 'links', zo werd wel gezegd. Bij de moord op Theo van Gogh door Mohammed B. kwam de kogel uit de hoek van de radicale islam. Met Breivik erbij lijkt de kogel inmiddels van alle kanten te kunnen komen: van links en van rechts en van boven en van onder zou je bijna zeggen. De vraag waar de kogel vandaan komt is daarom misschien wel een stuk minder belangrijk dan de vraag wie hem afvuurt.
Regelmatig viel dezer dagen ook de term 'lone wolf' te horen als typering van de persoonlijkheid van de dader. Dat is veelzeggend. Het gaat hier wat mij betreft om meer dan het feit dat dergelijke jongemannen geheel op zichzelf tot hun daad zijn overgegaan: Zij worden kennelijk opgevat als een soort eenzame wolven, die verbeten en vol wrok, argwaan en haat door de wereld zwerven. Klaarblijkelijk voelen zij zich niet thuis in de wereld en zijn zij - ondanks alle (virtuele) vriendschappen en netwerken - in hun meest fundamentele emoties, overwegingen en handelingen eenzaam. Er zit iets ontheemds en 'nomadisch' in deze woedende jongemannen. Hun daad van terrorisme is niet alleen politiek, maar vooral ook persoonlijk en cultureel gemotiveerd. Men leze daartoe Dostojewski's Boze geesten of Misdaad en straf - waarvan meer valt te leren dan van menige hedendaagse duiding van de terrorist.
Net zomin als Osama bin Laden of Joran van der Sloot komt Anders Breivik uit een economisch achtergesteld of cultureel onderontwikkeld milieu. Evenmin valt hij als kansarm te typeren. Zijn vader was een Noorse diplomaat die werkzaam was in London, waar ook Anders geboren werd. Anders is echt een kind van zijn tijd: zijn vader had reeds drie kinderen uit een eerder huwelijk toen hij Anders verwekte bij zijn nieuwe vrouw, met wie hij slechts een kortstondig huwelijk zou hebben. De moeder van Anders keerde met haar 1-jarige zoon terug naar Noorwegen, waar zij later zou hertrouwen met een militair. Anders zag zijn vader weinig en verbrak zelf op 15/16-jarige leeftijd het contact met hem. Hij spreekt openlijk zijn afkeer jegens zijn vader uit. Ook over zijn moeder is Breivik negatief: hoewel hij wel tot op late leeftijd bij haar is blijven wonen, heeft hij diepe minachting voor haar 'superliberale' opvattingen, haar matriarchale opstelling en haar algehele gebrek aan discipline. Opgroeien bij zijn moeder heeft hem in zijn eigen ogen en tot zijn eigen afgrijzen 'vervrouwelijkt'. Een vriendin heeft hij niet en er wordt openlijk gespeculeerd over zijn mogelijke homoseksualiteit.
Alleen al deze elementen uit Breiviks levensgeschiedenis zetten zijn manifest in een ander licht: zijn uitvoerige kritiek op de westerse samenleving - de decadentie van de ontwortelde internationale elites die het volk hebben verraden, de destructieve nivellering van de cultuur die is uitgegaan van de cultuurmarxisten, het ideaal van de multiculturele samenleving waaruit de islam als directe bedreiging van de westerse traditie is voortgekomen - is tegelijkertijd ook een 'ideologische kritiek' op zijn eigen ouders, zijn opvoeding en op zichzelf.
Zijn eigen feminisering verachtend opent hij de aanval op het matriarchaat waarvan zijn eigen moeder een representant is en op de politieke bureaucratische elite waarvan zijn in Frankrijk woonachtige vader ooit deel uitmaakte. Het lijkt 'payback time' te worden voor de generatie van de jaren zestig met hun hoogdravende idealen. Wat Anders Breivik niettemin lijkt te ontgaan, is dat de vorm die zijn postmoderne kruistocht aanneemt wel degelijk wordt bepaald door datgene waartegen hij zich verzet. Hij is, om met Pim Fortuyn te spreken, 'verweesd' - en juist daarin een typisch product van een sociaal-cultureel milieu waarin de revolutie van de jaren zestig heeft huisgehouden. Breivik is een losgeslagen jongeman die in de postmoderne consumptiecultuur geen zin meer kan ervaren en die wanhopig op zoek is naar richting: het 'I Can't Get No Satisfaction' dat uitmondt in 'Sympathy for the Devil'.
Een centraal motief daarin is de pijnlijke afwezigheid van de vader als cultuurdrager en als degene die de jongen mede kan invoeren in de zinvolle wereld van volwassenen. Dat is dan ook een van de dingen die er met Breivik lijkt te zijn misgegaan, getuige ook de afwezigheid van een vriendin en het bij zijn moeder wonen. Breivik wil of kan zijn volwassen leven niet vormgeven, hij ziet daar niet meer de zin van in. Bij menig moslimterrorist in het Westen is een vergelijkbare levensproblematiek bespeurbaar: de ervaring van de zinverlies, de afwezigheid van de vader, het losraken uit tradities en de gekunstelde reconstructie ervan door terug te grijpen op een roemrijk verleden, vervreemding en isolatie en het zich terugtrekken in de eigen belevingswereld - al dat niet met behulp van de moderne virtuele biotoop van wargames en internet. De doffe pijn van het culturele zinverlies wordt verdoofd met een gefantaseerde heilsgeschiedenis waarin slechts nog door zware strijd en een groot lijden verlossing mogelijk is.
Breivik compenseert zijn wankele ego en de genoemde ervaring van zinverlies door vanuit het door hem geconstrueerde 'grote verhaal' een haast religieuze betekenis aan zijn eigen persoon toe te kennen en zich aan een gefantaseerd nieuw hoger gezag en missie te
onderwerpen. De vader wordt gesublimeerd in een kwaadaardige 'ontaarde' gestalte die wraak wil nemen voor het zinverlies. Maar hoe onzinnig en gevaarlijk gestoord misschien ook, zowel de moslimterrorist als Anders Breivik probeert met zijn daad op een eigenaardige manier een soort van 'zin' te geven aan zijn leven. Dit is het actieve 'nihilisme' van hun daad waarin zij de bestaande wereld juist uit woede lijken te willen vernietigen, omdat die hun geen zin geeft. Het lijkt dan ook wel of zowel de radicaliserende islamterrorist als Anders Breivik nu juist de allesverwoestende strijd met een vijand nodig heeft, precies om zelf überhaupt een identiteit, missie en zinervaring te hebben. Zonder deze strijd opent zich de spirituele leegte van hun eigen positie, zij belichamen in die zin alleen nog maar 'tegencultuur'.
Daarmee stuiten we onmiskenbaar op een centraal probleem van de (westerse) postmoderne samenleving. Het lijdt geen twijfel dat de woorden en gedachten waarvan Breivik gebruikmaakt, al langer rondwaren door Europa. Bij het postmoderne gebrek aan grote verhalen kunnen bij uitstek in onze virtuele biotoop 'nieuwe grote verhalen' de kop opsteken en kan iemand zich achter de computer al schietend, schrijvend en scheldend veel groter wanen dan hij in de aardse werkelijkheid is. De geschiedenis zelf neemt voor hem de vorm van een game aan waarin hij de hoofdrol speelt en op zoek is naar 'volgers'. Het meest verontrustende aan de daad van Breivik is dan ook misschien wel dat zij misschien niet eens zo verbazingwekkend meer is.
Anders Breivik zou een 'lone wolf' zijn, verbeten en vol wrok. Zijn daad is vooral de uitdrukking van culturele ontworteling.
30 juli 2011 dr. Ad Verbrugge
Bovenstaand essay is op zaterdag 30 juli 2011 gepubliceerd in het Financieel dagblad
Geen opmerkingen:
Een reactie posten